Marc Lohnstein, assistent-conservator
Inleiding
De infanterie van het Indische leger bestond in hoofdzaak uit veldbataljons, garnizoensinfanterie en depotbataljons. De veldbataljons lagen met name op het hoofdeiland Java. Deze eenheden vormde een mobiele reserve voor militaire operaties in de buitengewesten, de eilanden buiten Java en Madoera. Voor grote expedities werd uit de troepen op Java tijdelijk een expeditionaire macht geformeerd en uitgezonden. Zo’n troepenmacht bestond uit infanterie met daaraan toegevoegd de nodige hulpwapens als artillerie, cavalerie en genie.[1] Java leverde daarnaast de periodieke aflossingen van het personeel van de garnizoensbataljons. Een derde taak was de verdediging tegen een buitenlandse vijand. Deze taak werd met name vanaf de jaren dertig van de 20ste eeuw uiteindelijk de hoofdtaak. Organisatie en bewapening werden hierop afgestemd.
De garnizoensinfanterie lag met name in de buitengewesten. In detachementen verdeeld zorgde de garnizoensinfanterie voor het handhaven van de inwendige veiligheid: het handhaven van orde en gezag. Naast de garnizoensinfanterie werd in 1890 in Atjeh, Noord-Sumatra, het Korps Marechaussee opgericht. Dit korps werd het antwoord van het Indische leger op de guerrilla van Atjehse strijdgroepen. Het korps ontwikkelde daartoe een eigen strijdwijze. Deze was gebaseerd op met kleine eenheden ter grote van minimaal een brigade (groep) inheemse militairen onder Europese leiding de vijand actief in het eigen gebied opzoeken en bestrijden. Hun bewapening bestond vanaf 1899 uit de repeteerkarabijn M.95 kaliber 6,5 x 53,5 millimeter en de marechaussee-sabel (klewang). Dit concept bleek zo succesvol dat deze geleidelijk ingang vond bij de overige infanterie.
De garnizoensinfanterie kende naar landaard gemengde compagnieën. In 1905 werd besloten om de Europeanen bij de garnizoensinfanterie zoveel mogelijk te vervangen door Ambonezen.[2]
De depot infanterie had een zuivere opleidingstaak. Depotbataljons verzorgden de basisopleiding van Europese en inheemse rekruten. Deze vond plaats op Java.
Vanaf 1916 kende het Indische leger ook reguliere marechaussee-eenheden bij het leger op Java. Deze eenheden marechaussee maakten geen deel uit van het Korps Marechaussee. Zij zijn minder bekend dan het zusterkorps in Atjeh. Zij werden geringschattend ‘asfaltmarechaussee’ genoemd. Bij de beschrijving van deze eenheden wordt aandacht besteed aan het ontstaan, de taak en de wijze van organisatie.
Bewapeningsproblematiek
De infanterie van het Indische leger werd medio 1897 en 1899 bewapend met het repeteergeweer Model 95 (Mannlicher) kaliber 6,5 x 53,5 millimeter met bajonet. Voor de strijd tegen de binnenlandse vijand bleek deze fuselier-bewapening echter niet te voldoen. Het wapen was te zwaar en te lang (gewicht 4,2 kilogram; lengte 1,287 meter). In Atjeh was deze bewapening ook niet geschikt om een klewangaanval af te weren. Als doelmatig werd de zogenaamde marechaussee-bewapening gezien: repeteerkarabijn M.95 met klewang. Deze bewapening gaf de infanterie ‘meer vrijheid van beweging’.[3]
Repeteerkarabijn Marechaussee Mannlicher Model 1895. Collectie Museum Bronbeek
Van een algehele verwapening op de karabijn kon vooralsnog echter geen sprake zijn. Eind 1901 waren in Indië 40.177 geweren M.95 en 2.832 karabijnen M.95 aanwezig. Aan korpsen waren 28.131 geweren uitgereikt of opgeslagen in wapenmagazijnen en 11.986 stuks waren opgelegd in oorlogsmagazijnen. Van de karabijnen waren 2.095 uitgereikt of lagen in wapenmagazijnen en 737 waren opgeslagen in oorlogsmagazijnen.[4]
Het Indische leger zag zich aldus geconfronteerd met een ongelijkheid tussen de benodigde bewapening en de feitelijk aanwezige bewapening. In Indië waren te weinig karabijnen voorradig om daarmee de infanterie standaard uit te rusten. Het leger was ruimschoots voorzien van geweren die te zwaar werden geacht voor met name de inheemse militair. Een oplossing voor deze ongelijkheid werd langs tweeërlei wegen gezocht. Vanaf 1905 werden infanterie-eenheden op expeditie tijdelijk uitgerust met de zogenaamde marechaussee-bewapening. Daarnaast werd geëxperimenteerd met het terugbrengen van het gewicht van het geweer.[5]
In 1911 viel uiteindelijk het besluit de gehele garnizoensinfanterie in de buitengewesten standaard te voorzien van de marechaussee-bewapening. Op Java werden in 1925 de niet-Europese compagnieën verwapend van het geweer met bajonet op de karabijn met klewang. De Europese compagnieën, militie en de landstorm bleven of werden met het geweer M.95 bewapend.[6]
Het KNIL kende aldus kort na de invoeren van het repeteergeweer stelsel Mannlicher (de M.95) feitelijk twee infanteriebewapeningen: de fuselier-bewapening en de marechaussee-bewapening. Na 1925 was de eerste de bewapening van de Europese infanterie. De marechaussee-bewapening vormde de bewapening van de inheemse infanterie, zowel in de buitengewesten als op Java.
De interne veiligheidstaak kwam nagenoeg uitsluitend bij eenheden te liggen die uit inheemse militairen onder Europese leiding waren samengesteld: garnizoensinfanterie en marechaussee. De Europese compagnieën op hun beurt vormden de kern van de met de defensietaak belaste eenheden van het KNIL.
Bij de veldinfanterie werd in 1912 ook de van het Korps Marechaussee bekende brigade (in de betekenis van groep) als organisatievorm overgenomen. De infanteriecompagnie zou uit vier sectiën (pelotons) bestaan, die voor de strijd tegen de inlandse vijand werden georganiseerd in twee brigades. Al naargelang landaard telde deze bij een Europese brigade 19 geweren (man) en bij een inheemse brigade 20 geweren.[7]
Tijdelijke Marechaussee-compagnieën
In 1905 werden eerst twee compagnieën Ambonezen van het 4de en twee inheemse compagnieën van het 16de bataljon infanterie van marechaussee-bewapening voorzien. In verband met acties op Celebes, Flores, Atjeh en Midden-Sumatra werd later het gehele 4de en drie compagnieën van het 16de bataljon verwapend. De verwapening van deze veldbataljons op de marechaussee-bewapening was tijdelijk. Het 4de bataljon werd in 1911 weer van de standaard fuselier-bewapening voorzien, omdat grote expedities niet meer werden verwacht.[8]
Tijdelijke marechaussee-compagnieën waren actief in onder andere Djambi 1906 en 1911, op Flores 1906 en Celebes 1909 en 1916. De marechaussee-compagnieën waren infanterie-eenheden die tijdelijk voorzien waren van een marechaussee-bewapening. Deze eenheden behoorden tot de garnizoens- of veldinfanterie en maakten geen deel uit van het Korps Marechaussee.
Marechaussee-divisies op Java 1916
Rond 1900 beleefde het banditisme in Batavia en de Ommelanden, het gebied om de kuststad Batavia, een bloeitijd. Het aantal (gewapende) roofovervallen vertoonde pieken in 1880, 1892, 1903, 1909-1911, 1918-1920 en 1934. De onderzoekster Van Till telde op basis van het Bataviaasch Nieuwsblad in 1902 23, in 1907 28, in 1908 21 en in 1920 27 roofovervallen. Deze pieken vielen samen met perioden van relatieve welvaart onder de Javaanse bevolking. De bendes hadden volgens Van Till geen of weinig politieke motieven, maar richten zich op diefstal van relatief welgestelde buren. Zij waren succesvol enerzijds door de beginnende modernisering met de introductie van een geldeconomie. Anderzijds profiteerden zij van een gezagsvacuüm als gevolg van een nog zwakke overheid. De grootschalige criminaliteit rond Batavia vormde een aanleiding tot de reorganisatie van de koloniale politie. Mede door de komst van de gemoderniseerde koloniale politie kwam aan de hoogtijdagen een eind. Bloembergen stelt in haar studie naar de koloniale politie dat de modernisering van de politie voortkwam uit de behoefte aan meer Europese controle over de politie en een meer ‘beschaafde’ politie als legitimering van het koloniale staat.[9]
Bij een gebrek aan een moderne koloniale politie op het platteland werd tegen bendes ook marechaussee ingezet. Volgens Van Till ging van de marechaussee patrouilles ‘alleen een dreigende werking uit’. De duidelijk aanwezig patrouilles waren spoedig bij de bendes bekend. Zij sloegen hun slag elders. De samenwerking tussen het Binnenlands Bestuur, politie en marechaussee liet door onduidelijke gezagsverhoudingen ook te wensen over. Soms werkte de gezagsorganen elkaar ronduit tegen.[10]
Op Java werden bij gouvernementsbesluit van 5 oktober 1916 nummer 19 tijdelijk buiten de formatie van het Indische leger twee divisiën[11] marechaussee opgericht. De divisies bestonden uit Ambonese en inheemse militairen onder Europees, Ambonees en inheems kader met een gezamenlijke formatie van 416 man. De standplaatsen waren Meester-Cornelis en Soerabaja. De divisie West-Java telde drie detachementen. De divisie Oost-Java was over twee detachementen (Lamongan en Lawang) verdeeld. Een politionele opleiding ontvingen deze marechaussees niet.[12] De reden van deze tijdelijke formatie werd in het gouvernementsbesluit niet vermeld. De veiligheidssituatie op het Javaanse platteland zal hieraan echter niet vreemd zijn geweest.
In 1919 werd de divisie Oost-Java samen met enige andere kleine legereenheden ingezet in de residentie Kediri. Rietdiefstallen hadden hier grote vorm aangenomen. Jonge rietaanplant voor de suikerproductie van suikerfabrieken werd moedwillig aangestoken. Deze branden veroorzaakten grote economische schade. De brandstichtingen worden in moderne studies gezien als een uiting van sociale onrust onder de inheemse bevolking. Toentertijd werden de rietbranden veelal als een criminele daad afgeschilderd. Het werd gezien als een koloniaal veiligheidsprobleem. Zodanig dat het leger werd ingezet. Het leger sloot het gebied af en patrouilleerde intensief.[13]
Ter bestrijding van het bendewezen en rampokpartijen (roofovervallen) in de afdeling Meester-Cornelis zette het gouvernement extra politie in. Boven de sterkte van de stadspolitie werd een geïmproviseerde veldpolitie geformeerd die opereerde vanuit het landhuis Tjililitan. Deze ongeveer 65 man waren echter niet voldoende. Daarom werd in november 1919 militaire hulp ingeroepen. De beide divisies marechaussee stonden in 1919 op de nominatie om te worden opgeheven. Op verzoek van het Binnenlands Bestuur werden de divisies echter aangehouden. Zolang de in oprichting zijnde veldpolitie nog niet functioneerde was de marechaussee nodig. De divisie uit Oost-Java werd begin 1921 naar de residentie Batavia overgeplaatst. De marechaussee, ter sterkte van ongeveer 400 man, kwam ter beschikking van de resident van Batavia, een Europees bestuursambtenaar. Daarmee stond de campagne tegen de rampokkers onder een centrale leiding.
De vijf afdelingen marechaussee werden gelegerd in de landhuizen Tjipoetat, Rustenburg (Tjawang) en Klender en in Poerwakarta en Tjibaroesa. Een detachement bestond uit vier brigades van 22 man. Na het gereed komen van onderkomens zouden de laatste twee afdelingen naar Bekasi en Tjikarang worden verplaatst. De marechaussees werkten met patrouilles door de streek preventief. De patrouilles werden in 6 man gelopen. Na enige maanden kregen de patrouilles ook de bevoegdheid ‘s avonds verdachte personen op te pakken. Deze werden overhandigd aan het bestuur of de politie. Hiertoe werd een deel van de militairen aangesteld tot onbezoldigd politieagent 1ste klasse, politieopziener of commissaris van politie met de daaraan verbonden benodigde politionele bevoegdheden. Additioneel werd ook de recherche versterkt. Dit pakket van maatregelen wierp vruchten af. Het optreden werd in de pers een succes genoemd.[14]
Per 1 januari 1923 werden de beide divisies als infanteriecompagnieën met marechaussee-bewapening bij twee veldbataljons ingedeeld. De detachementen Klender en Bekasi vormden de marechaussee-compagnie van Inf XI (11de bataljon infanterie) te Meester-Cornelis. De marechaussee-compagnie van Inf XII werd geformeerd uit de detachementen Tjipoetat en Tjawang. Het detachement Poerwakarta was reeds eind 1922 opgeheven.[15]
Begin 1923 werden de twee marechaussee-compagnieën tijdelijk met de bewaking van de buitenwijken van Batavia en Meester-Cornelis belast. Uit bezuinigingsoverwegingen moest het korps stadspolitie Batavia inkrimpen. De overheid hield rekening met de mogelijkheid dat hierdoor de stadspolitie niet meer voor de veiligheid zou kunnen zorgen. De kosten kwamen voor rekening van het Binnenlands Bestuur. Het lag in de bedoeling dat de onlangs opgerichte veldpolitie deze taak uiteindelijk zou overnemen. Met ingang van 1 januari 1925 was het zover en trad de veldpolitie in de plaats van de marechaussee.[16]
In een onderzoek van een Europees bestuursambtenaar werd gesteld dat de marechaussee door de bevolking werd gevreesd. In vergelijking met de marechaussee werd het optreden van de veldpolitie meer bescheiden en kalm genoemd. In de Eerste Kamer van de Staten-Generaal te Den Haag vertolkte de sociaal-democraat ir. H.H. van Kol in 1924 een ander geluid. Hij achtte de veldpolitie niet berekend voor haar taak. Hij stelde voor deze te vervangen door een korps marechaussee voor geheel Java. De marechaussee had immers in korte tijd in de Ommelanden een eind gemaakt aan ‘een ongelooflijke terreur’. S. de Graaff, de minister van Koloniën, vond dat de veldpolitie zich juist als plattelandspolitie had bewezen en voelde niets voor het voorstel van de senator.[17]
Attila kapitein marechaussee model 1911. Collectie Museum Bronbeek
Marechaussee-compagnieën Legerformatie 1925
In 1925 werd voor het Indische leger een nieuwe legerformatie vastgesteld en werd de bewapening van de niet-Europese compagnieën van de veldinfanterie gewijzigd.
De zes regimenten infanterie bestonden ieder vanaf 1925 uit een staf, drie bataljons en een mitrailleurcompagnie. Elk bataljon bestond uit een staf, drie landaardsgewijs gevormde compagnieën en een mobilisabele vierde compagnie. Bij elk van de zes regimenten telde één bataljon een vijfde compagnie. Deze in totaal zes compagnieën werden georganiseerd als een marechaussee-compagnie. De twee vroegere marechaussee-compagnieën maakten hier deel vanuit. De marechaussee-compagnie telde 3 officieren, 15 onderofficieren en 172 mindere militairen van niet-Europese landaard.[18]
Bataljons Marechaussee 1927
Bij de formatiewijziging van 1927 werden de verschillende taken van het Javaleger voortaan organisatorisch gesplitst. De troepen in regimentsverband richten zich op de zogenaamde defensietaak of neutraliteitshandhaving: de strijd tegen een eventuele buitenlandse vijand. De marechaussee-compagnieën werden uit de organisatie van de regimenten genomen. Hun voornaamste taak was de strijd tegen de binnenlandse vijand.
De zes marechaussee-compagnieën werden in twee marechaussee-bataljons samengevoegd. Elk bestaande uit een staf en drie compagnieën. Java was in 1922 territoriaal verdeeld in twee militaire afdelingen. In elk van de twee afdelingen werd een Bataljon Marechaussee gestationeerd. Het eerste marechaussee-bataljon (Mar I) lag met staf in Bandoeng en met de compagnieën in Serang, Madjalengka en Tjilatjap. Van het Mar II werd de staf en de eerste en tweede compagnie in Soerabaja gelegerd en de derde compagnie (3-Mar II) in Bondowoso. In 1935 was de dislocatie: staf Mar I (Batavia), 1-Mar I (Meester-Cornelis), 2-Mar I (Serang), 3-Mar I (Madjalengka), staf Mar II (Soerabaja), 1-Mar II (Ambarawa), 2-Mar II (Malang) en 3-Mar II (Bondowoso).[19]
Het bataljonsverband vervulde een zuiver administratieve functie. De marechaussee-compagnieën stonden onder tactisch bevel van lokale bevelhebbers. De marechaussee-compagnie telde eind 1941 een staf, drie secties en een troepentrein. De oorlogsformatie bestond uit 218 man: waarvan 3 officieren, 15 man Europees en 174 niet-Europees beroepspersoneel en 26 inheemse dragers.
De compagniestaf telde naast de officier compagniescommandant een sergeant met een fiets, twee ordonnansen op een fiets en een motorrijder met een motor met zijspan. Deze motor met zijspan was bestemd voor de compagniescommandant.
Een sectie telde 57 man en bestond uit een staf met een officier of onderofficier sectiecommandant, een hoornblazer en een ordonnans en drie brigades. De brigade telde 18 man: een Europees of niet-Europese sergeant als brigadecommandant, een niet-Europese sergeant of Europese brigadier, een niet-Europese korporaal en 15 mindere militairen. De bewapening bestond uit de karabijn M.95 en de klewang en per brigade uit een karabijnmitrailleur Madsen M.15.
De gevechtstrein telde 43 man en beschikte over een truck, twee 2 ton vrachtwagens en 26 inheemse dragers.[20] De karabijnmitrailleur maakte aanvankelijk geen deel uit van de bewapening.
Eerste luitenant-adjudant A. Visser wees in een artikel in het Indisch Militair Tijdschrift in 1929 op het probleem van de dragers bij de Bataljons Marechaussee. Het Korps Marechaussee in Atjeh kon nog beschikken over inheemse dwangarbeiders als dragers. Deze stonden de marechaussee op Java echter niet ter beschikking. Op Java verrichtten inheemse gestraften na 1905 arbeid binnen de gevangenis. Dragers moesten op Java worden ingehuurd. Deze procedure beperkte de inzetbaarheid. Snel uitrukken was niet mogelijk want de dragers moesten een dag van tevoren worden aangevraagd. Geregeld moesten dragers in verband met fysieke ongeschiktheid of door het weglopen tijdens patrouilles worden vervangen. Op de loyaliteit van dragers uit een streek waar van verzet sprake was kon niet worden gerekend. Luitenant Visser wees daarnaast op het gevaar dat deze dragers liepen in het geval van gevangenname door een buitenlandse vijand. Als burgers die diensten verrichtten voor het leger waren zij volgens hem vogelvrij. Hij stelde daarom voor om bij de bataljons Marechaussee militair georganiseerde dragersafdelingen op te richten. Zijn gedachte ging daarbij uit naar 39 militaire dragers per compagnie.[21] Dit voorstel werd overgenomen. In 1941 telde een marechaussee-compagnie 26 dragers.
Taak
De voornaamste taak van de marechaussee-compagnieën was in oorlogstijd of bij ernstige binnenlandse onrust het handhaven van orde en rust. Dit was de zogenaamde politiek-politionele taak van het leger. In geval van een op Java gelande buitenlandse vijand moest de marechaussee tegen hen de kleine oorlog voeren. Dit betrof verrassende overvallen op de flanken, rug, operatiebasis en communicatielijnen. Tijdens de strijd tegen een buitenlandse vijand zouden de marechaussee-bataljons ook in de rug van het leger fungeren als militaire politie. Als zodanig moest zij optreden tegen losbandigheid, verslapping van de tucht en demoraliserende invloeden.[22]
De marechaussee op Java was georganiseerd en bewapend voor de strijd tegen de binnenlandse vijand en het voeren van de kleine oorlog. Het in 1924 verschenen Voorschrift voor de uitoefening van de politiek-politioneele taak van het leger, afgekort V.P.T.L., was de tactische en opleidingsleidraad voor de de marechaussee.
In het Interbellum kreeg het KNIL met diverse bezuinigingsrondes te maken. Aan de basis hiervan lagen de economische recessies van 1921 en 1929. Daarnaast bood de internationale ontspanning aan het begin van de jaren twintig de mogelijkheid tot bezuinigingen op de defensie-uitgaven: vredesdividend werd geïnd. De bezuinigingsronde van 1930 en volgende jaren wist het KNIL voor een deel af te wentelen op de veldpolitie. Deze werd onder andere ingekrompen door het opheffen en het overdragen van enige detachementen aan het leger. De veldpolitie was in 1920 opgericht om de onveiligheid op het platteland van Java te bestrijden. De veldpolitie werd in detachementen gekazerneerd. De detachementen hadden primair een preventieve taak. Hiervoor werden rondediensten verricht in de vorm van patrouilles van minstens twee man te voet, op de fiets, motor of te paard. Bij wijze van machtsvertoon moest de veldpolitie ook in gesloten afdelingen marcheren en oefeningen houden.[23]
In 1932 adviseerde een Leger-Politie-Commissie dat in verband met bezuinigingen in het bijzonder op Java de marechaussee taken van de veldpolitie zou kunnen overnemen. Met ingang van 1 juli 1933 verving de marechaussee in West-Java en in Oost-Java de veldpolitie voorlopig op acht detachementen. Eind 1934 werden hieraan nog zeven toegevoegd.[24]
| Detachement |
Ingesteld |
Marechaussee Bataljon |
Marechaussee compagnie |
| Tjikarang |
1 juli 1933 |
I |
1-Mar I |
| Bekasi |
1 juli 1933 |
I |
1-Mar I |
| Rangkasbitoeng |
december 1934 |
I |
2-Mar I |
| Krawang |
december 1934 |
I |
2-Mar I |
| Indramajoe |
1 juli 1933 |
I |
3-Mar I |
| Madjalengka |
1 juli 1933 |
I |
3-Mar I |
| Tjibaroesa |
december 1934 |
I |
3-Mar I |
| Demak |
december 1934 |
II |
1-Mar II |
| Poerwodadi |
december 1934 |
II |
1-Mar II |
| Temanggoeng |
december 1934 |
II |
1-Mar II |
| Trenggalek |
1 juli 1933 |
II |
2-Mar II |
| Toeloengagoeng |
1 juli 1933 |
II |
2-Mar II |
| Wlingi |
december 1934 |
II |
2-Mar II |
| Banjoewangi |
1 juli 1933 |
II |
3-Mar II |
| Genteng |
1 juli 1933 |
II |
3-Mar II |
Bij de overgenomen veldpolitie detachementen geplaatste mantri’s politie bleven ter plaatse. Dat waren inheemse bestuursambtenaren die bij de politie waren gedetacheerd. Zij werden voor het grootste deel ingezet voor het recherchewerk; het opsporen van misdrijven en overtredingen en het instrueren van strafzaken.[25]
De officieren, onderofficieren, brigadiers en korporaals van de marechaussee volgden een politionele opleiding aan de Opleidingsschool voor het Personeel der Politie te Soekaboemi. Voor officieren duurde de cursus vijf maanden, voor Europese onderofficieren zes en vier maanden voor de overigen. Dit kader leidde vervolgens in vijf maanden in hun garnizoenen de marechaussees 1ste en 2de klasse op. Manschappen met de functie motorrijder of motorreparateur werden eveneens te Soekaboemi opgeleid. Na de opleiding werd ten hoogste de helft van een marechaussee-compagnie ter beschikking gesteld van het Binnenlands Bestuur. De marechaussees werden achttien maanden aaneengesloten bij de veldpolitie te werk gesteld. Daarna keerden zij naar hun garnizoenen terug. Een nieuwe lichting politioneel opgeleide marechaussees nam hun taak over. In 1935 werd bepaald dat de helft van de als veldpolitie tewerkgestelde marechaussees om de negen maanden zou worden afgelost.
De formatie van een marechaussee-compagnie met 170 ongegradueerden bleek onvoldoende om de benodigde mankracht voor de detachementen en de aflossing te kunnen leveren. Daarom werd de sterkte aan ongegradueerden uitgebreid tussen de 160 tot 200 man.
Een politieagent moest enige kennis hebben van lezen en schrijven in Latijnse karakters.[26] In navolging van deze eis werd bepaald dat bij de marechaussee voortaan geen analfabeten geplaatst mochten worden. Marechaussees, die niet konden lezen en schrijven kregen hierin drie dagen per week een uur les.
Door het leger en de politie werd de inzet van marechaussees als veldpolitie als een noodgreep gezien. Begrijpelijkerwijs kwam de kritiek met name van de kant de politie. Deze constateerde dat ‘hare effectieve politioneele waarde aanvankelijk belangrijk minder was dan van de beroepspolitie.’ ‘Het gemis aan praktische politioneele kennis, recherchewerk, verbaliseeren (…..) en onvoldoende kennis van het gebruik der vervoermiddelen, deden zich aanvankelijk geducht voelen, terwijl noodwendig militairen moesten worden ingezet van anderen landaard dan de bevolking van de streek, waarin zij opereerden. De periodieke aflossingen van het personeel der Maréchaussée-Veldpolitiedetachementen door andere Maréchaussée’s is eveneens een bezwaar gebleven.’[27]
Van de kant van het leger werd gesteld dat het optreden van de marechaussees de bezwaren nagenoeg hadden weggenomen. Wel bleek dat na terugkeer van het politiewerk de marsvaardigheid, schietvaardigheid, orde en theoretische kennis van de marechaussees achteruit was gegaan. Om de militaire waarde weer op peil te brengen zou minstens zes maanden nodig zijn.[28]
Als marechaussee-veldpolitie werkten 552 man. Met de toenemende externe militaire dreiging wilde het leger in 1940 weer de beschikking krijgen over deze gedetacheerde marechaussees. In augustus werd tot vervanging besloten. De veldpolitie kon de taken echter niet direct overnemen. Ter vervanging moest middelbaar kader en het overige politie personeel nog worden opgeleid. Medio 1941 zou met de vervanging een aanvang worden gemaakt.[29] De marechaussee-veldpolitie had haar langste tijd gehad.
Kort voor of bij het uitbreken van de oorlog in de Pacific in december 1941 werden vijf van de zes marechaussee-compagnieën opgeheven. De vrijgekomen brigade’s marechaussee werden met personeel van twee eveneens opgeheven kort verband compagnieën (Malang) gereorganiseerd tot enige met mitrailleurs bewapende infanteriecompagnieën. Deze eenheden waren bestemd voor de verdediging van vliegvelden in de buitengewesten. Het lukte niet meer alle detachementen op de plaats van bestemming te krijgen.[30]
Uniformering
Grijsgroene jas luitenant-kolonel marechaussee. Collectie Museum Bronbeek
De marechaussee op Java droeg hetzelfde uniform als het Korps Marechaussee.[31] De bij deze onderdelen geplaatste officieren, onderluitenants, vaandrigs en adjudanten-onderofficier droegen het velduniform, zoals voorgeschreven voor het wapen of dienst waarvan zij afkomstig waren. Op de grijsgroene veldjas werden rangonderscheidingstekenen in de vorm van kraagbelegsels gedragen. Het laken van de kraagbelegsels was aan de kraagzijde schelpvormig uitgesneden. Het onder het laken aangebrachte geblokte goudgalon werd hierdoor zichtbaar in de vorm van een E. Om de mouwen een gouden tres met krul. Militairen beneden de rang van adjudant-onderofficier droegen op de veldjas een oranje belegsel in de vorm van een E op de kraag en een platte oranje tres om de mouwen.
Rangonderscheidingstekenen sergeant-majoor instructeur Marechaussee voor kraag veldtenue M1937. Collectie Museum Bronbeek
Voor de marechaussee-veldpolitie werd bij gouvernementsbesluit 3 juni 1933 nummer 17 een apart onderscheidingsteken ingevoerd. Dit was een zichtbaar teken van de opsporings- en andere politionele bevoegdheid. Dit onderscheidingsteken werd gedurende de tijd dat de militairen ter beschikking van het Binnenlands Bestuur stonden gedragen. Het bestond uit een krans van eikenloof met waarin de letters VP. Het onderscheidingsteken was van zilver of van een ander wit metaal. Voor de niet met Europese sergeanten in betaling gelijkgestelde niet-Europese sergeanten 1e klasse en de militairen van lagere rang was het onderscheidingsteken voorzien van een zwart ingelegd volgnummer. Het werd op de rechterborst gedragen. Op de attila tussen de twee bovenste borsttressen en op de mantel, overjas of regenjas op dezelfde hoogte als op de attila.[32]
Onderscheidingsteken voor militairen met volledige politionele bevoegdheid. Collectie Museum Bronbeek
Literatuur
Bloembergen, Marieke, De geschiedenis van de politie in Nederlands-Indië. Uit zorg en angst. Boom Amsterdam KITLV Uitgeverij Leiden 2009.
Hojel, W.L.A., De marechaussee als veldpolitie op Java (I), Indisch Militair Tijdschrift, 67 (1936), 1116-1124 en (II), Indisch Militair Tijdschrift, 68 (1937), 1-10.
Marechaussee, Graaff, S. de en D.G. Stibbe (red.), Encyclopædie van Nederlandsch-Indië, Tweede Deel H – M, Martinus Nijhoff ‘s-Gravenhage en N.V. v/h E.J. Brill Leiden 1918, 675.
Marechaussee, Stibbe, D.G. de en J. Stroomberg (red.), Encyclopædie van Nederlandsch-Indië, Zesde Deel, Martinus Nijhoff ‘s-Gravenhage 1932, tweede druk, 250-251.
Till, Margreet van, Batavia bij nacht. Bloei en ondergang van het Indonesische roverswezen in Batavia en de Ommelanden 1869-1942, Aksant Amsterdam 2006.
Vries, G. de en B.J. Martens, Nederlandse vuurwapens. KNIL en Militaire Luchtvaart 1897-1942. De Bataafsche Leeuw Amsterdam 1995
Noten
[1] Kroon, F., Onze weermacht in Indië, Populair Wetenschappelijk Nederland No. 16, Algemeene Uitgevers-Maatschappij, Amsterdam, z.j. (waarschijnlijk 1917), p. 8-9.
[2] Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1905-1906 kamerstuknummer 4 ondernummer 7, Begrooting van Nederlandsch-Indië voor het dienstjaar 1906, 21. Zie www.statengeneraaldigitaal.nl en H.B., Leger, Encyclopædie van Nederlandsch-Indië, Weltevreden 2de druk 1918 II, 552.
[3] Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1898-1899 kamerstuknummer 5 ondernummer 2, Koloniaal Verslag van 1898, 29; Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1900-1901 kamerstuknummer 5 ondernummer 2, Koloniaal Verslag van 1900, 50 en Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1905-1906 kamerstuknummer 5 ondernummer 2, Koloniaal Verslag van 1905, kolom 89-90. Zie www.statengeneraaldigitaal.nl.
[4] Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1902-1903 kamerstuknummer 5 ondernummer 2, Koloniaal Verslag van 1902, kolom 102-103. Zie www.statengeneraaldigitaal.nl.
[5] Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1905-1906 kamerstuknummer 5 ondernummer 2, Koloniaal Verslag van 1905, kolom 89-90. Zie www.statengeneraaldigitaal.nl en Vries, G. de en B.J. Martens, Nederlandse vuurwapens. KNIL en Militaire Luchtvaart 1897-1942. De Bataafsche Leeuw Amsterdam 1995, 60-63 en 74-77 .
[6] Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1912-1913 kamerstuknummer 5 ondernummer 1, Koloniaal Verslag van 1912, kolom 52 en Handelingen der Staten-Generaal. Kamerstuk Tweede Kamer 1926-1927 kamerstuknummer 5 ondernummer 1, Verslag van bestuur en staat van Nederlandsch-Indië, Suriname en Curaçao van 1926, kolom 41. Zie www.statengeneraaldigitaal.nl.
[7] Mededeelingen betreffende het Indisch leger, Indisch Militair Tijdschrift 42 (1911), 1080.
[8] Mededeelingen betreffende het Indisch leger. Indisch Militair Tijdschrift 42 (1911), 1080.
[9] Till, Margreet van, Batavia bij nacht. Bloei en ondergang van het Indonesische roverswezen in Batavia en de Ommelanden 1869-1942, Aksant Amsterdam 2006, 61-63, 199, 215-220 en 237-246 en Bloembergen, Marieke, De geschiedenis van de politie in Nederlands-Indië. Uit zorg en angst. Boom Amsterdam KITLV Uitgeverij Leiden 2009, 172-173.
[10] Till, Margreet van, Batavia bij nacht. Bloei en ondergang van het Indonesische roverswezen in Batavia en de Ommelanden 1869-1942, Aksant Amsterdam 2006, 194-199.
[11] De aanduiding divisie werd overgenomen van het Korps Marechaussee en was gebaseerd op de organisatie van de Koninklijke Marechaussee in Nederland. Een divisie bij de marechaussee is het equivalent van een compagnie bij de infanterie.
[12] Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Koloniën, nummer toegang 2.10.02, inventarisnummer 8623, gouvernementsbesluit 5 oktober 1916 nr. 19: Marechaussee, Graaff, S. de en D.G. Stibbe (red.), Encyclopædie van Nederlandsch-Indië, Tweede Deel H – M, Martinus Nijhoff ‘s-Gravenhage en N.V. v/h E.J. Brill Leiden 1918, 675; Marechaussee, Stibbe, D.G. de en J. Stroomberg (red.), Encyclopædie van Nederlandsch-Indië, Zesde Deel, Martinus Nijhoff ‘s-Gravenhage 1932, tweede druk, 250-251 en Marechaussee als politie, Bataviaasch Nieuwsblad, donderdag 1 februari 1921, 39ste jaargang. Zie www.kranten.delpher.nl.
[13] Bloembergen, M., De geschiedenis van de politie in Nederlands-Indië. Uit zorg en angst. Boom Amsterdam, KITLV Leiden 2009, 109-117 en Het Leger naar Kediri, Nieuws van den dag van Nederlandsch-Indië, maandag 10 februari 1919, no. 33. Zie www.kranten.delpher.nl.
[14] Tegen de rampokkers, Het nieuws van den dag in Nederlandsch-Indië, 7 december 1920, 25ste jaargang; Marechaussee als politie, Bataviaasch Nieuwsblad, donderdag 1 februari 1921, 37ste jaargang en Rampokkerij in de afdeling Meester-Cornelis, Bataviaasch Nieuwsblad, dinsdag 30 augustus 1921, 37ste jaargang no. 227. Zie www.kranten.delpher.nl.
In het laatste artikel worden als detachementen genoemd: Poerwakarta, Bekasi, Klender, Tjawang en Tjipoetat.
Volgens Marechaussee als politie, Bataviaasch Nieuwsblad, donderdag 1 februari 1921, 39ste jaargang waren de patrouilles niet 6 maar 3 man sterk.
[15] Marechaussee als politie, Bataviaasch Nieuwsblad, donderdag 1 februari 1921, 39ste jaargang. Zie www.kranten.delpher.nl.
[16] Stadsnieuws, Bataviaasch Nieuwsblad, woensdag 21 januari 1925, 41ste jaargang, nr. 51, Zie www.kranten.delpher.nl. ; Marechaussee, Stibbe, D.G. de en J. Stroomberg (red.), Encyclopædie van Nederlandsch-Indië, Zesde Deel, Martinus Nijhoff ‘s-Gravenhage 1932, tweede druk, 250-251 en Handelingen Staten-Generaal, Aanhangsel Eerste Kamer 1923-1924 nummer 60, 98. Zie www.statengeneraaldigitaal.nl.
[17] Bloembergen, M., De geschiedenis van de politie in Nederlands-Indië. Uit zorg en angst. Boom Amsterdam, KITLV Leiden 2009, 225-226 en Handelingen Staten-Generaal, Aanhangsel Eerste Kamer 1923-1924 nummer 60, 98. Zie www.statengeneraaldigitaal.nl.
[18] Legerorder 1925 No. 13, Legersamenstelling, Verzameling van Algemeene Orders voor het Indische leger 1833 t/m 1925, Tweede deel 1916 t/m 1925, Weltevreden 1926, 1168 en Marechaussee, Stibbe, D.G. de en J. Stroomberg (red.), Encyclopædie van Nederlandsch-Indië, Zesde Deel, Martinus Nijhoff ‘s-Gravenhage 1932, tweede druk, 250-251.
[19] Staatsblad 1927, 416; Volksraadsoverzicht, Indisch Militair Tijdschrift 58 (1927) 618 en Doornum, H. van, Zakboekje voor de officier van het Koninklijk Nederlandsch-Indische Leger, Typ. N.V. Boekhandel en Drukkerij Visser & Co. Bandoeng 1935, I.2 en I.3.
[20] Australian War Memorial: AWM 54, 16/2/4, File: 422/7/8, Notes on Dutch Army Netherlands East Indies – General organization and composition of, including maps of defended locations, 30/11/41.
[21] Visser, A., Het dragers-treinvraagstuk bij de Marechaussee-bataljons op Java, Indisch Militair Tijdschrift, 60 (1929), 354-357 en Bakker, A.J., Het leger en het gevangeniswezen, Indisch Militair Tijdschrift 57 (1926) 208-209.
[22] Voorschrift voor de opleiding en de oefening der infanterie. (V.O.I.) Uitgave 1927, D.v.O. II No. 4., Reproductiebedrijf Top. Dienst, Weltevreden 1927, punten 42 -52 en Algemeen Tactisch Voorschrift. (A.T.V.) Uitgave 1925, D.v.O. VII A. No. 15., Topografische Inrichting Weltevreden 1925, punt 173.
[23] Teitler, G., De Indische Defensie en de Bezuinigingen, Bijdragen van de sectie militaire geschiedenis 16, Sectie Militaire Geschiedenis van de Landmachtstaf, ’s-Gravenhage 1985, 11-58 en 59 en Dekker, P., De Politie in Nederlandsch-Indië. Hare beknopte geschiedenis, haar taak, bevoegdheid, organisatie en optreden, Drukkerij Patria Soekaboemi, z.j. [1929], 215-216.
[24] Hojel, W.L.A., De marechaussee als veldpolitie op Java (I), Indisch Militair Tijdschrift, 67 (1936), 1116-1124 en Hojel, W.L.A., De marechaussee als veldpolitie op Java (II), Indisch Militair Tijdschrift, 68 (1937), 1-10.
[25] Kartowisastro, Hermen, De Inlandsche ambtenaar bij de Politie, Jubileumnummer van de Nederlandsch-Indische Politiegids 1916-1939, 20 (1936) 87-91.
[26] Algemeen Reglement voor de Opleidingsschool voor het Personeel der Politie, art. 13, Koster, S. en P. Dekker, Handboek voor Politieambtenaren eveneens van belang voor bestuur en rechterlijke macht, Bureau tot uitgave van werken op politiegebied, Weltevreden 1930.
[27] Gottlieb, J., Leger en Politie, Jubileumnummer van de Nederlandsch-Indische Politiegids 1916-1939, 20 (1936) 79-81.
[28] Hojel, W.L.A., De marechaussee als veldpolitie op Java (II), Indisch Militair Tijdschrift, 68 (1937), 8-10.
[29] Uit den Volksraad, Indisch Militair Tijdschrift, 71 (1940), 883; De Politie. De middelbare rangen, De Indische Courant, dinsdag 8 oktober 1940, 20ste jaargang nr. 20. Zie www.kranten.delpher.nl en Gulik, B.A. van, Handhaving van orde, rust en veiligheid en overige gevallen van militairen bijstand gedurende het jaar 1940, Indisch Militair Tijdschrift, 72 (1941), 309.
[30] Nationaal Archief, Den Haag, Netherland Forces Intelligence Service [NEFIS] en Centrale Militaire Inlichtingendienst [CMI] in Nederlands-Indië, nummer toegang 2.10.62, inventarisnummer 421, Rapport inzake de oorlogsvoering met Japan, Melbourne maart 1942, 2 en Bakkers, R., Het Koninklijk Nederlands-Indische Leger voor en gedurende zijn strijd tegen de Japanse invasie, typoscript z.p., z.j. [1947], 22.
[31] Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Koloniën, nummer toegang 2.10.02, inventarisnummer 8623, gouvernementsbesluit 5 oktober 1916 nr. 19.
[32] Kleedingvoorschrift. Eerste deel (Kl. V. I), Uitgave 1941, D.v.O. VII B Nr. 6, Reproductiebedrijf td. Batavia-Centrum 1941, 31 en 71-72.
